Kafkas Albania’sı yazılı anıtlarında türk tamgaları

Abstract

Bu araştırma, tarihî Kafkas Albania’sı bölgesinde bulunan bir mabetteki taşlar üzerinde yer alan yazıları incelemektedir. Kafkasya’nın güneyinde, Azerbaycan Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan, aynı zamanda Ermenistan, Gürcistan ve Dağıstan bölgelerinin bazı kısımlarını da kapsayan ve tarihsel literatürde ‘Kafkas Albania’sı’ olarak bilinen coğrafyada, dilleri ve yazıları birbirinden farklı halklar yaşamıştır. Kafkas Albania’sı halklarının kimliği ve dilleri, her dönemde açıklığa kavuşturulması gereken önemli bir konu olagelmiştir. Matenadaran Arşivi’nde bulunan ve "Alban alfabesi" olarak bilinen, 52 işaretten oluşan alfabenin dışında, bu coğrafyada farklı yazı sistemlerinin de kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunun en belirgin örneği, araştırmanın odağında yer alan Mingeçevir’deki tapınakta bulunan taşlar üzerindeki yazılarda görülen harf işaretleridir. Bu çalışma, tapınaktan çıkan yazının, 52 işaretten oluşan Alban alfabesinden farklı harf işaretleriyle yazıldığı iddiasını ileri sürmektedir. Geleneksel çalışmalarda ise bu yazıların Alban alfabesiyle yazıldığı öne sürülmektedir. Tapınakta bulunan taşlardan dört yüzü üzerinde, net bir şekilde okunabilen 43 farklı harf işareti tespit edilmiştir. Bu harf işaretleri; Talas, Orhun, Yenisey, Doğu Avrupa ve Kuzey Kafkasya’daki Türk tamgalarıyla karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma yapılırken tamgaların biçimsel karşılıkları incelenmiştir. Yapılan inceleme sonucunda tespit edilen 43 farklı harf işaretinden 30’unun, Türk tamgaları sistemi içerisinde yer aldığı belirlenmiş ve örneklerle gösterilmiştir. 43 harf işaretinden 10’unun ise ne Türk tamgaları sisteminde ne de Alban alfabesinde bulunduğu saptanmıştır. Ayrıca, yalnızca 5 harf işaretinin Alban alfabesinde yer aldığı tespit edilmiş olup, bu harflerden 4’ünün Türk tamgaları içerisinde benzer karşılıklarının bulunduğu belirlenmiştir. Bu doğrultuda toplam 43 harf işaretinden 38’inin Alban alfabe listesinde yer almaması, Mingeçevir’deki yazılı anıtın Alban alfabesiyle yazılmış olamayacağına dair önemli bir gösterge olarak değerlendirilmiştir. Bu araştırmanın sunduğu bulgular, yalnızca Mingeçevir bölgesindeki yazılı mirasın değil, aynı zamanda genel olarak Kafkas Albania’sının yazı sistemleri ve kültürel bağlamının yeniden değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. Eğer tapınaktaki yazılar gerçekten de Alban alfabesi yerine Türk tamgaları ile yazılmışsa, bu durum Kafkas Albania’sının tarihsel sürecinde Türk kültürünün etkisinin daha büyük olduğunu kanıtlayabilir. Bu da tarihsel ve dilbilimsel açıdan yeni araştırmaların gerekliliğini ortaya koyacaktır. Sonuç olarak, Mingeçevir’deki yazılı taşların incelenmesi, Kafkas Albania’sı bölgesinde farklı yazı sistemlerinin kullanılmış olabileceğini göstermektedir.