Tənqidi metodologiyada üçlü yanaşma professional tənqid, yazıçı və oxucu tənqidi (çağdaş Azərbaycan nəsr texnologiyası əsasında)

Abstract

Azərbaycan ədəbiyyatının müstəqillik dövrü ədəbi nəsri, eləcə də, tənqidşünaslığı hələ gənc dövrünü yaşasa da, araşdırma üçün zəngin elmi-bədii materiallar verir. Tənqidin ədəbiyyatşünaslığın xüsusi və önəmli sahələrindən biri kimi formalaşdığı artıq uzun illərdir ki, məlumdur. Tənqidşünaslıq – ədəbi tənqid sahəsi təkcə bədii mətnlərin dəyərləndirilməsi ilə kifayətlənmir, həm də onların ideya-estetik yönlərini, ictimai-tarixi kontekstlərini və sənətkarlıq xüsusiyyətlərini dərindən araşdırır. XX əsrin əvvəllərinə kimi dünya elmi-nəzəri fikrində ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq hələ müstəqil peşə kimi formalaşmazkən, ədəbi tənqiddən xüsusi fəaliyyət növü olaraq bəhs edilmirdi. Günümüz ədəbiyyatşünaslığında da ədəbi tənqid ədəbiyyatşünaslıqdan tam ayrılmamışdır. Dissertasiyamızda tənqid metodologiyalarından bəhs edərkən yalnız Azərbaycan ədəbi tənqidinin müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslarının (Ş.Salmanov, B.Nəbiyev, K.Talıbzadə, Y.Qarayev, N.Cəfərov, Ş.Alışanov, B.Əhmədov, T.Mustafayev (Əlişanoğlu), A.Hüseynov, V.Sultanlı, Nikpur Cabbarlı, A.Əfəndiyev, E.Akimova, V.Yusifli, Nərgiz Cabbarlı, C.Yusifli, Ə.Cahangir, İ.Musayeva və s.) bu dövrdən günümüzədək olan ədəbi nəsr nümayəndələrinin (Elçin, Anar, Əkrəm Əylisli, Yusif Səmədoğlu, Sabir Əhmədli, Mövlud Süleymanlı, Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov, Saday Budaqlı, Kamal Abdulla, Məmməd Oruc, Azad Qaradərəli, Rasim Qaraca, Rafiq Tağı, Aslan Quliyev, Nərmin Kamal, Murad Köhnəqala, Zamin Hacı, Şərif Ağayar, Pərviz Cəbrayıl, Əli Əkbər, Qan Turalı, Seymur Baycan, Günel Mövlud, Cəlil Cavanşir, Ziyad Quluzadə, Həmid Piriyev, Cavid Ramazanov, Rəşad Səfər, Məqsəd Nur, Zümrüd Yağmur, Sahilə Yaya və b.) bədii əsərləri üzərinə yazdıqları müxtəlif mülahizələr, tənqidi-diskursiv yanaşmaları təhlil edilir. Tədqiqatımızda, həmçinin, xarici ədəbi tənqidi təcrübəni diqqətə çatdırmaq məqsədi ilə dünya ədəbiyyatşünaslığa (R.Uellek, A.Uarren, P.E.Mor, R.Çeyz, N.Fray, C.Frezer, F.Şellinq, M.Baxtin, M.Fuko, U.Eko, Y.Lotman və b.) müraciət edilmiş, dünyaca görkəmli ədəbiyyatşünas-alimlərin yaradıcılığına istinad edilmiş, onların ədəbi tənqidlə bağlı qənaətlərinə yeni izahlar verilmiş və bundan aldığımız nəticələr qeyd edilmişdir.