Bakü’de bir Osmanlı: Muallim Cevdet’in Neşr-i Maarif Cemiyetindeki Faaliyeti ve Azerbaycan Eğitim Hayatındaki Rolü

Abstract

Bugün yükselen bir ivmeyle devam eden Türkiye-Azerbaycan ilişkileri tarihî bir geçmişe sahip olup bu ilişkiler başta sosyal alan olmak üzere askerî, ekonomi ve eğitim gibi birçok sahada kendisini gösterir. 1900-1920 yıllarında bu iki devlet arasında gelişen sosyal, siyasal ve kültürel bağların neredeyse hepsinde Hüseyinzade Ali Turan’ın imzası ve dolaylı olarak etkisini görmek mümkündür. Osmanlı muhitinin tanıdığı ilk Azerbaycanlı Türk aydınlarından olan Hüseyinzade Ali Turan, Bakü’de yönettiği yayın organları vasıtasıyla Osmanlı aydınlarını da Azerbaycan’a tanıtır. 20. yüzyılın başlarından itibaren eski gücünü kaybetmeye başlayan Rusya’nın, bilhassa 1905 yılında Japonya’ya yenilmesi bu devletin baskısı altına aldığı ülkelerde daha özgürlükçü bir ortam oluşturur. Nitekim bu durum uzun süredir kendi ana dillerinde eğitim almakta zorluk çeken Türk halkları için de uygun bir fırsata dönüşür. Kafkasya Türkleri 1906 senesinde kurmuş oldukları Neşr-i Maarif Cemiyeti ile eksiklikleri ortadan kaldırmaya başlar. Cemiyetin kurucu başkanı Hacı Zeynelabidin Tagiyev, bu eksiklikleri giderecek uzman öğretmenleri Osmanlı’da arar ve İstanbul’dan Muallim Cevdet’i bu iş için Bakü’ye davet eder. Ekim 1907 tarihinde Bakü’ye giden Muallim Cevdet, yeni açılan “Dârülmuallimîn-i İslâm” adlı öğretmen okulunda 13 ay yöneticilik yapar. 13 aylık faaliyetinin ardından İstanbul’a dönen Muallim Cevdet’in yerine ise Hüseyinzade Ali geçer. Muallim Cevdet İstanbul’a döndükten yirmi gün sonra, Bakü’ye Hüseyinzade Ali adına, 20 Aralık 1908 tarihli bir mektup gönderir. Bu çalışmada Muallim Cevdet’in mektubundan yola çıkılarak ilgili dönem hakkında bilgiler verilmekle beraber, Bakü’de Türkçe eğitim çabalarına ve bu gayretlere önemli katkılar sunan Muallim Cevdet’in faaliyetlerinden bahsedilmiştir. Muallim Cevdet’in Azerbaycan’ın eğitim hayatının gelişiminin yanı sıra Türkiye-Azerbaycan aydınları arasındaki ilişkinin sağlamlaşmasına da hizmet ettiği tespit edilmiştir.