Rus ortodoks kilisesinin Kuzey Azerbaycandakı faaliyetleri (1828-1905)

Abstract

Çalısmamız 1828 yılında ikinci Rus-İran savası akabinde imzalanan Türkmençay Antlasmasından ,1905 Bakü Ortodoks Psikoposluğunun kurulduğu tarihe kadar olan dönemde Rus Ortodoks Kilisesinin Azerbaycandaki faaliyetlerini ihtiva etmektedir. Bu dönem Azerbaycanın tarihi-demografik, kültürel ve siyasi hayatında derin iz bırakmıs bir dönemdir. Kuzey Azerbaycanın isgalinin ardından Rusya bölgeyle ilgili stratejik bir hedef belirlemistir. Bu hedef, müstemlekeci bir yaklasımla Azerbaycanın etno-demografik yapısının değistirilmesi, Ruslastırma ve Hristiyanlastırma olmustur. Arastırmamızda genellikle Gürcistan, Azerbaycan ve Rusyanın devlet arsivlerinde bulunan ana kaynakları kullanarak Rus kilise-devlet ittifakının Azerbaycanda uyguladığı asimilasyon, Hristiyanlastırma politikalarını ayrıntılı bir sekilde ele almaya çalıstık. Moskova’da, S. Petersburg’da, Tiflis’te, Bakü’de yayınlanan birinci el kaynak niteliğindeki hesabatlar, raporlar, süreli yayınları inceledik. Azerbaycanın farklı bölgelerinde açılan kiliseler, ibadet evleri ile kiliselere bağlı misyoner okullarıyla ilgili genis bilgilere ulasarak konuyu aydınlatmaya çalıstık. Dönemin askeri tarihçilerinin, seyahatname yazarlarının, müfettis ve misyonerlerinin çesitli dergilerde yayınlanan makaleleri de çalısmamızın önemli kaynağını olusturmustur. Ayrıca Rus, Sovyet ve Azerbaycan tarihçiliğini ele alan ve çalısmamızın ana konuları arasında bulunan Azerbaycan’a Rus göçü, Ortodoks ve Tarikatçı Rus köylülerin Kafkasya’daki yasamları gibi konuları inceleyen pek çok eserden de istifa etmeye çalıstık. Bu çalısmada ilk defa ayrıntılı bir sekilde Kuzey Azerbaycan guberniyaları üzerindeki Rus Ortodoks Kilisesinin faaliyetleri incelenmis, bazı sehir ve köylerde insa edilen kiliseler ile bu kiliselere bağlı okullarda ve buralarda görev yapmıs sahıslar hakkında bilgiler sunulmustur. Kafkasyada Ortodoks Hristiyanlığı Berpa Cemiyeti ve onun Azerbaycan coğrafyasında gerçeklestirmis olduğu misyonerlik çalısmalarını arastırırken Gürcistan Devlet Arsivindeki Cemiyet arsivinden, Cemiyetin yıllara göre yayınladığı hesabatlarından yararlandık. Çar ailesinin, Rus devlet adamlarının, Kafkasya Genel Valiliğinin ve Sinod’un bu cemiyetin çalısmalarına yakın destek sağladığını da çalısmamızda ortaya koyduk. Bu vesile ile çalısmamızın ilim âleminde bundan sonra yapılacak olan Çarlık Rusyasının Azerbaycanda gerçeklestirmis olduğu Hristiyanlastırma faaliyetlerinin farklı yönlerini konu edinen arastırmalara da ısık tutacağı kanaatinde olduğumuzu da belirtmek isteriz.