Ahmed Yesevi'nin Yaşnamesinde “Bilge kişi” arketipi

Abstract

Yaşname, insanın yaratılışı, yaşayışı ve “ebedî dönüşü” üzerine şiir ve nesirle yazılan türdür. Orhun Yazıtları’ndan sonra yazılı edebiyatta ilk yaşname örneklerine XI. yüzyıl metinleri içerisinde rastlıyoruz. Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig, Türk edebiyatında ilk mesnevi örneği olduğu gibi ilk yaşnamenin de yer aldığı bir eserdir. Ahmed Yesevi ise Türk dünyası edebiyatında ilk tasavvufi yaşnamenin yazarıdır. Onun Divan-ı Hikmet adlı eserinde yer alan yaşnamesi daha sonraki yaşnameler için bir arketip kabul edilebilir. Ahmed Yesevi’nin yaşnamesinde kahramanın bireyleşme süreci arketipiyle birlikte dikkat çeken ikinci arketip “bilge kişi”dir. C. G. Jung tarafından ruh arketipi olarak da tanımlanan “bilge” göstergesinin Ahmed Yesevi’nin yaşnamesindeki paradigmatik dizini şunlardır: Ruhlar, Peygamberler, Çilten, Hızır, Pir-i Mugan, Ulular. Ruh veya bilge kişi arketipinin değişik tezahür şekilleri olan bu ilksel imgeler onun derviş olarak yetişmesinde, erginleşmesinde ve ebedî dönüşünde belirli misyona sahiptirler. Ruhun seyr ü sulukunda mürşid, dervişin en büyük yardımcısıdır. Bilge kişi arketipinin belirttiğimiz paradigmaları birer mürşid görevindedir ve kahramanın erginleşmesinde kendi işlevlerini yerine getirirler. Makalede arketip eleştirisi bağlamında hikmet-yaş- nameler araştırmaya tabi tutulmuştur. Ruhun Bezm-i elest`ten ahiret dünyasına kadarki yolculuğunda bilge kişi arketipi onun erginleşmesine büyük katkı sağlar. Kâmilleşme sürecinde bu arketipin değişik paradigmaları Yesevi’nin değişik yaşlarında karşısına çıkarak erginleşme sürecini tamamlamasında rol oynarlar. Bu bağlamda bilge kişi tarafından aşk badesinin içirtilmesi de tasavvufi açıdan bu arketipin önemli görevleri arasındadır ve yaşnamede Yesevi`ye aşk badesini sunan kişiler Çilten ve Hızır’dır. Yaşnamede bilge kişi arketipinin en önemli imgesi Hızır’dır. Jung’un kendisi tarafından da “bilge” olarak vasıflandırılan Hızır, dört yaşında Yesevi’ye eşlik eder. Âşıklık geleneğinde bade içtikten sonra şiir söylemeye başlayan kahramanlar gibi Pir-i Mugan’ın mey içirmesiyle de Yesevi, hikmetlerini söylemeye başlar. Ahmed Yesevi’nin menkıbevi yaşamından bildiğimiz üzere yedi yaşında onu bulan ve mürşitlik eden Arslan Baba da yaşnamelerde bilge kişinin diğer bir paradigması olarak dikkat çeker.